پتانسیل های صادراتی و امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران در بخش آبزیان
- نقش برجسته آبزیان در ایجاد امنیت غذایی
چالش های بزرگ بشر در قرن حاضر شامل تامین غذای سالم، کافی و قابل دسترس برای همه مردم جهان،
موضوع تغییر اقلیم و گرم شدن کره زمین ناشی از گازهای گلخانه ای، بیماری ها و از همه مهمتر تنگی عروق و بیمارهای قلبی است.
اخیرا سازمان خوار و بار جهانی بر اساس مطالعات گسترده ای که توسط تعدادی از برترین متخصصین جهان انجام شده، راهکاری ارائه نموده که در عین سادگی بسیار قابل تأمل است:
تغذیه مناسب شامل روزانه 325 گرم کربوهیدرات، 29 گرم گوشت طیور، 28 گرم گوشت آبزیان،7 گرم گوشت قرمز،10 گرم چربی یا روغن، مقدار کافی ویتامین از طریق میوه تازه و سبزیجات روزانه 300 گرم و به مقدار بسیار اندک نمک و شکر در حد روزانه 1گرم .
اصلی ترین موضوع در بحث تغییر اقلیم، گازهای گلخانه ای است که متان و دی اکسید کربن مهمترین آنها هستند و با توجه به آن که دام بزرگ بالاترین میزان متان را درجهان تولید می کند با این تغییر در تغذیه ( تنها 7 گرم مصرف گوشت قرمز) بشدت از تولید دام بزرگ در جهان کاسته می شود و جایگزین آن نیز آبزیان می باشد. از منظر بیمارها در عمل این جمله زیبا از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که فرمودند “المعده بیت کل داء” (معده مرکز هر دردی است و پرهیز از زیاده روی اصلی ترین داروی شفا بخش است) مورد توجه جهانی قرار گرفته است و قطعا با این تغییر رفتار در کشت و پرورش دام و طیور و آبزیان ، میزان تغذیه نیز اصلاح خواهد شد و امیدواری زیادی وجود دارد که مشکلات بیماری ها در جوامع مختلف کاهش پیدا خواهد کرد و شاید خشم و جنگ های ناشی از دستیابی به منابع غذایی نیز با توزیع مناسب این مقادیر منابع غذایی کاهش یابد.
نکته حائز اهمیت تامین 28 گرم گوشت آبزیان در بین منابع اصلی پروتئین حیوانی است که با 43 درصد، هم رتبه گوشت طیور است و این موضوع اهمیت آبزیان را در سبد غذایی مردم جهان را گوشزد می کند. آبزی پروری در بین همه صنایع تولیدی پروتئین حیوانی کمترین تغییرات اقلیمی را سبب میشود، آبزیان برای بیماری های مختلف نقش دارو دارند، آبزیان بر اساس گزارشات خلق و خوی انسانی را آرام می کند و آبزیان بهترین و کاملترین غذاها هستند و لذا از هر منظر که بنگریم با توجه به :
الف – ارزش های زیست محیطی و نقش تخریبی کمتر
ب – ارزش غذایی برتر
ج- نیاز به سرمایه گذاری کمتر
د- تقاضای جهانی روزافزون
تولید و تجارت آبزیان به عنوان یک صنعت پرارزش و ذی قیمت در بخش کشاورزی اقتصاد ایران ، هم از منظر تأمین غذای سالم ( ایجاد امنیت غذایی کشور) و هم از نظر ایجاد درامد ارزی و نقش آفرینی در صادرات کشور مورد توجه می باشد.
- ظرفیت های توسعه شیلاتی جمهوری اسلامی ا یران
خوشبختانه کشور ما از توان بی نظیری در تولید محصولات شیلاتی برخوردار و صادرات آبزیان جایگاه بسیار برجسته ای در اقتصاد کشاورزی کشور دارد. به منظور آشنایی بسیار مختصر با این توانمندی ها تنها به گوشهایی از موفقیت های کسب شده و ظرفیت های ایجاد شده اشاره می شود.
- مصرف سرانه آبزیان ایران از یک کیلوگرم در سال 1357 به 12/5 کیلوگرم در سال 1398 رسیده در حالی که طی این مدت مصرف سرانه آبزیان جهان از 9 کیلوگرم به 21 کیلوگرم افزایش یافته است. این بدان معناست که در دوره ای که مصرف سرانه دنیا 2/3 برابر شده این رشد در کشور ما 12/5 برابر بوده است یعنی بیش از 5 برابر رشد جهانی.
- عمده تولیدات آبزیان ایران از دریا به خشکی منتقل شده است میگو، خاویار و ماهیان سردابی و گرمابی نمونه هایی از این امر هستند. صید اکثر این آبزیان در دریا با محدودیت های بسیار روبروست و حتی در مورد خاویار با خطر انقراض نسل روبرو هستیم لیکن با انتقال به خارج از دریا ، زمینه افزایش تولید و اشتغال و صادرات بیشتر این محصولات به خوبی فراهم شده است.
- اشتغال و توسعه آبزی پروری در کشور ما در تمام 31 استان کشور و خصوصا مناطق محروم کوهستانی، کویری و سواحل دور افتاده می باشد و سهم بانوان در بخش های مرتبط با دانش فنی و نیز فراوری و بسته بندی بالاست.
- زیرساخت های ایجاد شده و دانش و توان تکنولوژیک موجود در این بخش وخصوصاً تجهیز واحد های فراوری کشور، انطباق آن با استانداردهای اتحادیه اروپا و اخذ کدEC مجوز صادرات به اروپا، روسیه، چین و سایر کشور های جنوب شرق آسیا از جمله امتیازات ویژه ی این بخش است.
- آبزیان تنها محصول پروتئینی کشور است که مجوز صادرات به کشورهای عضو اتحادیه اروپا ، چین و روسیه را دارد و از این نظر در میان تمام بخش های کشاورزی کشور منحصر به فرد است.
- سابقه صادرات به 55 کشور دنیا (طبق آمار گمرک ج.ا.ایران در سال های 97 و 98 ) و دستیابی به 5.7 میلیون دلار ارزش صادرات (سهم حدود 10 درصدی از کل صادرات بخش کشاورزی) در حالی که تنها 1 درصد سهم مقدار تولید بخش کشاورزی متعلق به آبزیان است (1.250 هزار تن از 127 میلیون تن) نشانه ای از ظرفیت صادرات بالای این بخش است.
- سر فصل های مهم توسعه ارتباطات شیلاتی کشور با سایر کشورهای جهان
به لحاظ ظرفیت های بالای بخش شیلات جمهوری اسلامی ایران و تقاضای مناسب بازار در کشور چین (سومین بازار قدرتمند آبزیان دنیا) و کشورهای جنوب شرق آسیا ، کشورهای اروپایی و همچنین کشورهای منطقه و نیز به دلیل شناخته بودن محصولات آبزیان ایران در بازار این کشورها زمینه توسعه صادرات وسایر همکاری ها در این بخش کاملاً فراهم است. در این ارتباط سر فصل های مهم ذکر می گردد:
الف ) توسعه کشاورزی قراردادی
در حال حاضر بخش عمده سرمایه در گردش صنعت میگوی کشور از طریق سرمایه گذاری خریداران خارجی ( خصوصا چینی و اماراتی) تأمین می گردد. تعداد زیادی از خریداران میگو و ماهیان حرام گوشت ایران حضور مستقیم در کشور داشته و باتولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی ارتباط تنگاتنگ دارند و این ارتباط می تواند زمینه ای برای نوعی همکاری بنیادی برای تولید بیشتر و توسعه ظرفیت های صادراتی این محصول مورد استفاده قرار گیرد.
این مدل توسعه در این صنعت دارای سابقه جهانی است و تجربه کشورهای پیشرو فعلی در این زمینه درس آموز است. لازم به یادآوری است که توسعه صنعت میگوی کشورهای اکوادور و ویتنام مرهون حضور خریداران اسپانیایی در اکوادور و فرانسوی در ویتنام است به نحوی که واردکنندگان میگوی این دو کشور که دارای رتبه اول و دوم واردات میگو در اروپا هستند با سرمایه گذاری در زنجیره صنعت میگوی این دو کشور موجب افزایش تولید و توسعه اشتغال و کسب درآمد ارزی فراوان شدند.
بر این مبنا می توان با تکیه بر ظرفیت های بالقوه سرزمینی برای توسعه زیرکشت میگوی پرورشی مناطقی را برای سرمایه گذاری طرف های خارجی با تمام جوانب آن (انتقال تکنولوژی، ماشین آلات، تأمین نیروی انسانی متخصص و نیز فراوری بهینه و خرید محصول) از طریق مشارکت با شرکت های توانمند ایرانی در نظر گرفت. لازم به ذکر است که ظرفیت بازار های جهانی برای واردات میگو از ایران تا 250 هزار تن برآورد می گردد که این رقم در حال حاضر حداکثر 30 هزار تن می باشد.
همچنین ایجاد زمینه مشارکت در طرح های پرورش ماهی تیلاپیا ، پرورش ماهی در قفس و نیز فراوری ماهی و فراورده های جانبی آن می تواند از دیگر موارد مورد توجه در توسعه کشاورزی قراردادی با کشور های دیگر باشد.
2) بهره گیری از توان صادراتی شرکای فعلی و بالقوه
چین به عنوان بزرگترین بازار آبزیان ایران ، خود با بیشترین تولید و بیشترین صادرات آبزیان نقش مهمی در تجارت بین الملل این صنعت ایفا می نماید. این کشور علیرغم این که بزرگترین استخر پرورش ماهی در دنیا محسوب می شود ، بیشترین واردات را هم دارد و در عین حال نقش بسیار مهمی در صادرات آبزیان را نیز دارد و حتی نشانه هایی از صدور محصولات کشور ما (از جمله میگو به کانادا) به سایر کشورها از طریق چین به دست آمده است.
توسعه مشارکت در تولید میگو ، ماهی در قفس و سایر محصولات ( نظیر کنسرو ماهی تون که با یک شرکت معروف تایلندی در حال انجام است) می تواند همانند تجربه کشورهای ویتنام و اکوادور با استفاده ازتجربه و ارتباطات شرکای خارجی در توسعه بازارهای نهایی موثر باشد.
3) استفاده از تجارب جهانی در توسعه آبزی پروری
صنعت تیلاپیا و نیز ماهی در قفس از جمله رویکرد های توسعه ای پرورش آبزیان در کشور ماست که اتفاقاً بسیاری از کشورهای هدف صادراتی آبزیان ایران دارای تجارب طولانی و موفق در این زمینه ها هستند. استفاده از دانش و توان علمی و فنی این کشورها در تمام بخش های آبزی پروری و حتی صنعت خاویاری (علی رغم تجربه ی ذی قیمت کشور ما در این بخش) و سایربخش های آبزی پروری می تواند در این توسعه روابط مورد نظر باشد.
4) استفاده از دانش فنی بین المللی در حوزه عمل آوری و فرآوری آبزیان
محصولات ایرانی (خصوصاً آبزیان حرام گوشت از طریق صید سنتی) معمولاً با ارزش افزوده کم و با کیفیت پایین به بازارهای دنیا صادر می شود. در این خصوص استفاده از توان علمی، فنی و تکنیکی متخصصان خارجی ( در قالب طرح های مشارکتی) می تواند در بهبود کیفیت فراوری و ایجاد ارزش افزوده محصولات صادره مؤثر باشد.
5) استفاده براند خاویار ایران
با توجه به قدمت جهانی براند خاویار ایران از یک سو و رشد و توسعه سایر کشورها در تولید خاویار پرورشی و تمایل آنان به بهره مندی از مزیت های برند کشورمان از سوی دیگر، امکان استفاده از عنوان و براند جهانی خاویار ایران برای تولید و فروش مشارکتی خاویار در بازار های جهانی را قابل بررسی می نماید.
6) تهاتر ارز برای رفع ممنوعیت ها و تامین نیاز سایر بخش ها
تراز تجاری ما در بخش آبزیان مثبت می باشد و در ازای 115 میلیون دلار ارزش آبزیان وارداتی ایران حدود 507 میلیون دلار صادرات آبزیان داریم و این می تواند به مقادیری بسیار بالاتر از این اعداد افزایش یابد. بر این مبنا این ظرفیت وجود دارد که نیازهای ارزی بخش آبزیان کشور (از جمله واردات ماهی تون، قوطی، درب کلید دار و ورق تولید قوطی کنسروی در کشور، غذای آبزیان و…) به صورت تهاتری تأمین شود و علاوه بر آن بخشی از تقاضای سایر بخش های اقتصادی کشور با اولویت نیازهای بخش کشاورزی از این طریق پاسخ داده شود.
نویسنده: علی اکبر خدایی
