مروری بر صادرات آبزیان ایران و چالش های آن

آمارها چه می گویند؟

بر اساس آمار قطعی گمرک جمهوری اسلامی ایران ، در شش ماهه 1403 حدود 81500 تن صادرات محصولات آبزیان انجام شد که با احتساب 60000تن خوراک آبزیان مجموع صادرات این بخش 141.500 تن بوده است. در همین بازه زمانی طی سال 1402مجموع صادرات حدود 97 هزارتن بوده  ؛ بنا براین در سال جاری نزدیک به 46% رشد صادرات داشته ایم.

طی سال ۱۴۰۱ میزان صادرات، در مجموع 189 هزارتن بوده که شامل ۱۵۰ هزار تن آبزیان دریایی و پرورشی و 39 هزارتن خوراک آبزیان بوده است. انواع آبزیان دریایی، عمدتا ماهیان حرام گوشت ، انواع میگوی پرورشی، کپورماهیان، قزل آلا ، خاویار، کنسرو ماهی تون و ماهی‌های زینتی در این سال صادر شده است.این میزان  در سال ۱۴۰۲ در مجموع 206 هزارتن شامل ۱۵۲ هزار و ۶۰۰ تن انواع آبزیان با همان ترکیب سال قبل و  ۵۳ هزار و ۶۰۰ تن خوراک آبزیان بوده است.

میزان واردات در سال های 1401 و 1402

ترکیب اصلی واردات به کشور ما غالبا ماهی تون است که برای کنسرو استفاده می‌شود. مقدار اندکی هم ماهی تجاری نظیرفیله تیلاپیا و سالمون تازه منجمد هم برای واحدهای فراوری وارد و بسته‌بندی می‌شود. ماهی‌ سالمون تازه عموما مستقیم وارد فروشگاه‌ها می‌شود. تخم چشم زده ماهی قزل آلا و مولد میگو و بچه ماهی سی بس بخشی دیگر از اقلام آبزیان وارداتی است. خوراک آبزیان نیز در حد بسیار کمی وارد می‌شود. ماهی‌های زینتی و میگوی مولد نیز وارد می‌شود.در سال 1401 مجموع همه این موارد به جز خوراک حدود ۱۱ هزار تن بوده و از این میزان ۱۰ هزار تن ماهی تون بوده ولی در سال ۱۴۰۲ کل واردات به ۲۴ هزار و ۵۰۰ تن افزایش یافته است که از این میزان ۲۳ هزار و ۴۰۰ تن مربوط به تون ماهیان بوده است.

علت این که بیشترین میزان واردات مربوط به ماهی‌های تون بوده این است که قیمت کنسرو تون خیلی گران شده بود و وزارت جهاد کشاورزی که مسئولیت تنظیم بازار را بر عهده داشت سیاست ممنوعیت واردات را لغو کرد و ماهی تون وارد شد و قیمت کنسرو ماهی تون کاهش یافت.در شش ماهه ابتدایی امسال هم روند افزایش واردات تون ماهیان ادامه داشته  و بنابر این می توان این نوید را داد که تا پایان سال افزایشی در قیمت کنسرو ماهی تون نداشته باشیم.

ترکیب اقلام صادراتی

در نیمه اول سال ۱۴۰۲ ترکیب صادرات ما شامل 32 هزار تن ماهی دریایی (بیشتر ماهی های غیر خوراکی) بوده که امسال به 50 هزارتن افزایش داشته. بالعکس در مورد میگو در نیمه اول سال قبل 13.5 هزارتن صادرات داشتیم که امسال به دلیل کاهش تولید میگو به حدود 12 هزارتن کاهش یافته. صادرات ماهیان گرمابی در نیمه اول سال گذشته 8500 و امسال 10500 تن بوده اما قزل آلا تفاوتی نداشته و در همان حد 6450 تن در هر دو سال ثابت بوده است؛ اما خاویار رشد خوبی داشته و از 1750 کیلو به 2800 کیلو در امسال رسیده است.کنسرو ماهی تون از 1440 تن سال گذشته به 1950 تن افزایش داشته و ماهیان زینتی هم از 204 تن سال 1402به 248 تن در نیمه اول 1403 افزایش یافته است.  بیشترین تغییر افزایشی اما به خوراک آبزیان مربوط می شود و از 35 هزارتن شش ماهه اول سال قبل به 60 هزارتن در مدت مشابه امسال رسیده و درمجموع صادرات حدود 97 هزار تنی شش ماهه اول 1402 به بیش از 141 هزارتن در شش ماهه اول 1403 افزایش یافته رشد چشمگیر 46 درصدی را نشان می دهد.

سهم صادرات آبزیان و شیلات از تجارت خارجی کشور

بر اساس قیمت های پایه گمرکی ، سالانه حدود ۵ تا ۶ میلیارد دلار در حوزه کشاورزی صادرات و ارزآوری داریم که از این میزان ۳۴۰ میلیون دلار یعنی یک سهم حدود 6 درصدی از صادرات کشاورزی را حوزه شیلات تشکیل می‌دهد. اما نکته مهم این است که مقدار کل تولیدات بخش کشاورزی حدود ۱۳۰ میلیون تن برآورد شده در حالی که سهم تولیدات شیلاتی اعم از صید و آبزی‌پروری حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار تن است که یک درصد سهم تولید از بخش کشاورزی می شود. حال با 1% از سهم تولیدات بخش کشاورزی حداقل 6% میزان ارزآوری بخش کشاورزی مربوط به تولیدات شیلاتی است که این مسئله می‌تواند نقش مهم شیلات در اقتصاد بخش کشاورزی کشور را نشان دهد.

توانایی های کشور در زمینه صادرات آبزیان وچالش‌های آن

در زمینه شیلات و آبزیان به تداوم تسهیلگری‌های دولتی و اختیاردادن به بخش خصوصی نیاز است؛ در بخش دولتی خوشبختانه زیرساخت‌های صادراتی و توسعه کاملا وجود دارد. در ابتدای مسیر صادرات باید اول دستورالعمل‌های بهداشتی کشورهای هدف صادراتی رعایت شود. اولین و مهم‌ترین پیش‌ شرط صادرات همین مسئله است و بسیار جای خرسندی است که ما می‌توانیم به تمام بازارهای صادراتی آبزیان کالا صادر کنیم چرا که واحدهای فراوری و حتی تعدادی از شناورهای صیادی ما استانداردهای اتحادیه اروپا، چین، روسیه، کره و ویتنام را رعایت می‌کنند و دارای کد EC هستند و در مراجع ذیصلاح کشورهای روسیه و چین رجیستر شده‌اند.ما برای صادرات با این بازارها هیچ مشکلی از نظر قوانین بین‌المللی نداریم.

مسئله بعدی نظارت مستمر بخش دولتی بر تولیدات شیلاتی است که پیش شرط آن گواهی‌ها است. کشورهای هدف (واردکنندگان) با اعتماد به گواهی‌های بهداشتی صادر شده توسط دولت ایران اجازه واردات از ایران را می‌دهند و این اعتماد از جایی ناشی می‌شود که تولیدات شیلاتی ایران و البته عمدتا آبزی‌پروری و خصوصا میگو و خاویار طبق یک برنامه پایش ملی یا همان NRP : National Residue Plan  در تمام طول سال و در تمام فرایندهای تولید اعم از تامین مولد و بچه ماهی یا بچه میگو تا  تامین خوراک و آماده سازی استخر و ذخیره‌سازی تا برداشت و حمل به فراوری و سپس بسته‌بندی و صادرات توسط سازمان‌های شیلات و دامپزشکی کنترل مداوم می‌شوند که این برنامه نظارتی باید همچنان تداوم داشته باشد.

محصولات صادراتی ما بسیار با کیفیت است،  تاییدیه پروتکل‌های بین‌المللی را داریم و ازاین جهت مسیر برای صادرات هموار است. بازار توانایی پذیرش محصولات ما را دارد و به راحتی می‌توانیم درآمد صادراتی تا یک میلیارد دلار را داشته باشیم اما مهم ترین مسئله این است که ما در تامین نیازهای مشتریان صادراتی مشکل داریم. البته که این مشکل تنها در تامین نیست بلکه به این صورت است که ما در بخش‌هایی از تولید وضعیت خوبی داریم اما در مقدار، اندازه، رنگ و زمان تحویل و … نمی‌توانیم نیاز و درخواست خریداران خارجی را برطرف کنیم. البته در مورد میگو در این دو سال واقعا مشکل محدودیت تولید را داریم و طی ۲ سال اخیر نتوانستیم کل تقاضاها را پاسخ دهیم و لذا حتی به ورود موقت میگو و صادرات مجدد آن برای حفظ بازارمان فکر کرده ایم.

چرا نمی توانیم پاسخگوی همه تقاضاها از سوی بازار باشیم؟

در برخی مواقع نمی‌توانیم حجم بالای تقاضا را پاسخ دهیم که این یک مشکل جدی است و به اصلاحات زیرساختی نیاز دارد. تولیدات ما در مزارع خرد و اقلیم‌های متنوع انجام می‌شود و این مسئله به تولید محصولاتی با کیفیت‌های مختلف ختم می‌شود که نمی‌تواند تقاضاهای کلان را به‌طور مستمر با کیفیت ثابت و قیمت پایدار در تمام فصول سال پاسخ دهد. می‌دانیم که مشتری به این چیزها نیاز دارد و لذا وقتی سخن از زیرساخت می‌کنیم یعنی بتوانیم با کمک همه بخش ها زنجیره تامین را ایجاد کنیم تا هر پرورش دهنده‌ای بر اساس تولید قراردادی محصول مشخص با کیفیت مورد نیاز بازار هدف تولید کند و در اختیار زنجیره قرار دهد تا صادرکننده با اتکا به آن بتواند بازاریابی و صادراتش را انجام بدهد. ایجاد این ساختار و سامانه مربوط به آن اولین و زیربنایی ترین گام برای این هدف است‌ .

در بخش تجهیز و اعتبار بخشی آزمایشگاه مرجع دامپزشکی بسیار ضعف داریم. مسئله مهم این است که آزمایشگاه‌های تشخیص ما در حال حاضر از نظر اتحادیه اروپا اعتبار بخشی و تایید نشده‌اند و این هزینه زیادی به کشور و در وهله نخست به صادرکنندگان تحمیل می‌کند و بهتر است که در این زمینه با کمک بخش خصوصی و پیگیری معاونت بین‌الملل وزارت جهاد و وزارت خارجه هماهنگی لازم ایجاد و این مشکل رفع شود.

شاید بتوان گفت که در مورد صادرات آبزیان ایران ما با بیرون از مرزها مشکل چندانی نداریم و بیشتر مشکلات ما داخلی هست!!