جایگاه اقتصاد کشاورزی ایران در جهان – با تکیه بر سهم آبزیان

چندی پیش گزارشی به دستمان رسید که از منظر تعیین جایگاه اقتصاد کشاورزی ایران در جهان حاوی اطلاعات مفیدی بود که نقل آن برای آگاهی فعالان عرصه تولید و تجارت آبزیان ایران خالی از لطف نیست. خصوصاً آن که اعداد و ارقام این گزارش به انظمام اطلاعات و آمار تولید و صادرات آبزیان ، جایگاه برجسته بخش شیلات در اقتصاد کشاورزی کشور را بهتر نشان می دهد .

باتوجه به آن که طبق اعلام سازمانهای جهانی اتکای اقتصاد دنیا به سوخت فسیلی تا سال 2040 به کمترین میزان خود می رسد توسعه صادرات غیرنفتی ضرورتی اجتناب ناپذیر برای همه کشورهای دنیا خواهد بود و کشور ما فرصت کمی برای تامین سهم خود در این دوره زمانی را خواهد داشت .
در این میان صادرات محصولات کشاورزی در قالب یک راهبرد توامان درون زا و برون گرا از طریق گسترش مبادلات با رعایت تعاملات جهانی و عقد پیمان های اقتصادی با طرف های تجاری قادر است متن و محتوای واقعی اقتصاد مقاومتی تلقی شود .

آمار های صادراتی آبزیان ایران

براساس مطالعه ای که توسط “مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی ایران” اتاق بازرگانی و صنایع و معادن و کشاورزی ایران در سال گذشته انجام شده روند تغییرات قیمت محصولات اصلی صادراتی بخش کشاورزی ایران، روند تغییرات قیمت های صادراتی، تحلیل تاثیر تحریم ها و واکنش ایران نسبت به تغییرات قیمت ها و آثار تحریم و … مورد بررسی قرار گرفته است. خلاصه این گزارش متاسفانه نشان می دهد که در اکثر کالاهای کشاورزی در برنامه ریزی صادراتی از الگو صادراتی مشخص تبعیت نکرده و صادرکنندگان ایرانی در سالهای مختلف از استراتژی های بی ثبات صادراتی پیروی کرده اند .
پسته به عنوان عمده ترین محصول صادراتی کشاورزی کشور دچار ضعف شدید شده و سهم 6/50 درصدی آن از تجارت جهانی پسته در سال 2001 به 6/38درصد در سال 2014 کاهش یافته است. در حالی که ایران در آن سال به عنوان کشور مسلط بر بازار پسته بوده و قدرت انحصاری داشته اینک این قدرت را از دست داده و مطابق این گزارش در آینده نزدیک فرصت های محدودتری در اختیار خواهد داشت .
خرما به عنوان یکی دیگر از محصولات مهم کشاورزی کشور وضعیت بهتری دارد. اگرچه ایران جایگاه اول و دوم خود را در این بازار از دست داده بود ولی از سال 2011 مجدداً وضعیت مطلوبتری پیدا کرده بود و به رتبه دوم برگشته است .
درمورد زعفران ایران در اغلب سالها جزء چهار کشور برتر اصلی صادرکننده بوده است اما رتبه نخست سال 2011 و سهم 22 درصدی کشورمان از سال 2007 به بعد تنزل یافته و در سالهای 2013 و 2014 با سهم کمتر از 10درصد به رتبه های سوم و چهارم نزول کرده و قدرت اعضای ما در این محصول در خطر قرار گرفته است .
رتبه ایران در بازار سایر محصولات متفاوت است . ایران در کیوی رتبه 4 ، انگور (کشمش) رتبه 21، چای رتبه 7، پرتقال رتبه 21، سیب رتبه 13 را داشته است و در تمام این موارد جایگاهمان هر ساله تنزل یافته است. تنها در یک مورد رشد چشمگیر در صادرات محصولات کشاورزی ملاحظه می شود آن صادرات هندوانه است که در سال 2014 با سهم حدود 24 درصدی در صدر صادرکنندگان این محصول قرار گرفته ایم . نتایج این مطالعات نشان داده است که ایران از رتبه 8  صادرکنندگان هندوانه در سال 2001 به رتبه سوم در سال 2006 و رتبه نخست در سال 2014 رسیده است .
در این گزارش به طور خلاصه چنین نتیجه گیری شده است که ایران در بازارهایی که خود در آنها حائز قدرت انحصاری بوده (پسته، زعفران و خرما) در سالهای اخیر وضعیت متزلزلی داشته لیکن در بازارهای جدید و خصوصاً محصولاتی که در گذشته سهمی از آنها نداشته ایم ، اگرچه ضریب خطر و احتمال نوسان قیمت های صادراتی در آینده مشکلاتی را در پی خواهد داشت ولی احتمال موفقیت و رشد جایگاه وجود دارد .
در ارزیابی عوامل موثر بر نوسان قیمت های صادراتی محصولات کشاورزی ایران پنج عامل ذیل از دید صادرکنندگان به ترتیب به عنوان عوامل موثر مورد شناسایی قرار گرفته اند :
1) عدم برنامه ریزی تولید برای صادرات
2) فروش فله ای محصولات
3) تعرفه بالای کشورهای هدف
4) صادرکننده نبودن تولیدکنندگان
5) آگاهی کم صادرکنندگان از قوانین تجارت بین المللی
اما از نظرگاه کارشناسی مهمترین عوامل در پنج عامل ذیل شناسایی شده اند :
1) عدم برنامه ریزی تولید برای صادرات
2) تحریم های بین المللی
3) افت کیفی تولیدات
4) صادرکننده نبودن تولید کننده
5) برند سازی
لذا همان گونه که ملاحظه می شود عدم برنامه ریزی تولید برای صادرات مهمترین وجه مشترک مشکل پیش روی صادرات بخش کشاورزی ایران است و در پایان هم حمایت از تولیدکنندگان در مقیاس بزرگ به عنوان راهکار موفقیت و حضور با ثبات در بازارهای صادراتی هدف کالاهای کشاورزی پیشنهاد شده است . در این میان توجه به آمارهای زیر هم جالب است :

همان گونه که ملاحظه می گردد سهم ایران در تجارت جهانی محصولات کشاورزی طی سالهای 2010 تا 2014 از1.04  به 1.08 درصد ارتقا یافته لیکن این نقش آفرینی متاسفانه با کاهش سهم صادرات و افزایش سهم واردات همراه بوده است . به عبارت دیگر اگرچه ارزش صادرات محصولات کشاورزی ایران از 4.9 به 5.9 میلیارد دلار افزایش یافته (20 % رشد) اما در همین مدت واردات ما از 9.2 میلیارد دلار به 13 میلیارد دلار افزایش یافته (42.2  % رشد) و واردات بر صادرات پیش گرفته است . البته ظاهراً در سالهای اخیر این وضعیت بهبود پیدا کرده که منتظر ارائه گزارش های آماری آن هستیم .
حال وقت آن است که جایگاه آبزیان را بررسی نمائیم . اگرچه متاسفانه گزارش اتاق تنها 12 محصول منتخب را مورد مطالعه قرار داده (حتی پرتقال با 13 میلیون دلار صادرات یا کیوی و گوجه فرنگی هرکدام با 30 میلیون دلار صادرات را مورد بررسی قرار داده و آبزیان را به حساب نیاورده است لیکن باتوجه به رقم 304 میلیون دلار صادرات آبزیان در سال 2014 (1393) متوجه می شویم که آبزیان پس از پسته ، شیر و فراورده های آن و انگور در رتبه چهارم محصولات کشاورزی منتخب قرار دارد .

در شرایطی 2.04 میلیارد دلار (34.1 % ارزش کل صادرات بخش کشاورزی) ارزش صادرات بخش کشاورزی کشور مربوط به این محصول پر ارزش است؛ که ایران با حدود 200 هزارتن تولید سهم بیش از 25 درصدی تولید پسته جهانی را دارد، لیکن آبزیان ایران با تولید حدود یک میلیون تن که بسیار کمتر از 1 % کل تولید آبزیان جهان است ، 304 میلیون دلار معادل 5.2 % صادرات بخش کشاورزی را در اختیار دارد و این آمار همچنان نشاندهنده جایگاه بسیار ارزشمند و رو به رشد این بخش در اقتصاد کشاورزی ایران است . لازم به ذکر است که در سال 1395 آمار صادرت آبزیان کشور رقم 400 میلیون دلار را پشت سر گذاشته و احتمالاً در سال جاری از خشکبار هم جلو بزند .
منبع 1- “خلاصه مدیریتی گزارش طرح آسیب شناسی صادرات محصولات کشاورزی از منظر تحلیل روند قیمت صادراتی”
مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی – اتاق ایران
مجری طرح : حامد رفیعی – عضو هیئت علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تهران
منبع 2 – “خلاصه مدیریتی تجارب محصولات کشاورزی و مواد غذایی (سال 1393)”
تهیه کنندگان : حامد رفیعی، ولی ا… فریادرس – مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران – 1395