استراتژی بلند مدت؛ نیاز اصلی بخش تولید و تجارت آبزیان

همه می دانیم به طور کلی اقتصاد ما خرد و کوچک است. واحدهای تولیدی و تجاری ما، واحدهای کوچکی هستند. بنابراین خیلی دیر موفق به عبور از نقطه های سر به سر می شوند. چرا که هزینه های سربار، بالا بوده و میزان تولید به اندازه‌ای نیست که سربارها را پاسخگو باشد. ما در کشور، تولید کننده بزرگ محصولات شیلاتی نداریم که بتوانند دست به تولید کاملا اقتصادی بزند. متاسفانه همیشه رویکرد دولت نیز در این جهت بوده است که هر چه تعداد واحدهای تولیدی چه در حوزه تولیدات آبزیان و چه در سایر حوزه های تولیدی بیشتر باشد، اشتغال نیز بیشتر خواهد بود؛ در حالی که این واقعیت ندارد. اگر همین تعداد افراد در استخدام یک شرکت بزرگ‌تر باشند تعداد موقعیت¬های شغلی تغییر نمی‌کند ولی تولید، اقتصادی تر خواهد بود.

اقتصاد کشور، نیازمند برنامه ریزی بلند مدت

فقدان استراتژی بلند مدت مشکل دیگری در این حوزه است. تا به حال در رابطه با نقشه راه، زیاد صحبت شده، ولی ما واقعاً هرگز با یک استراتژی پایدار روبرو نبوده ایم. یکی از مشکلات ما توسعه بی رویه است. به این معنی که ما در مناطقی دست به پرورش گونه های خاصی میزنیم که از نظر ویژگی های جغرافیایی، تناسبی با پرورش آن گونه مورد نظر ندارد.
مثلا استان هرمزگان به عنوان استانی با اقلیم گرم، مناسب پرورش ماهی‌¬های سردآبی نبوده و برای پرورش این گونه از ماهیان حالت ایده آل ندارد. تنها در بخش های محدودی از این استان، آن هم در زمان های محدودی از سال، آب شیرین با دمای مناسب در اختیار هست.

ولی ما در حال حاضر در استانهای سردسیر ماهی گرمابی، و در استان‌های گرمسیر ماهی سردابی پرورش می دهیم. یا پرورش ماهی خاویاری را در ۲۱ استان گسترش داده ایم. این ظاهرا اتفاق خوبی است و آمارهای خوبی نیز اعلام می‌شود ولی کیفیت خاویارهای تولیدی کاملا متفاوت است و صادرات ما را دچار اشکال کرده است. این خاویارها در مناطق مختلف و با کیفیت آب های متفاوت پرورش پیدا میکنند و شکل و کیفیت یکسانی ندارند. نبود استراتژی های بلند مدت و نقشه راه باعث می شود که ادارات کل جهاد استان ها، خود به صورت جزیره‌ای عمل کنند و در کار شیلات دخالت کنند و این موجب می گردد تصمیم کشوری منسجم اتخاذ نشود.

 نبود حکمرانی منسجم

ما عملا شاهد فقدان حکمرانی منسجم و مطلوب هستیم و همچنین پراکندگی و از هم گسیختگی در تصمیم گیری ها در بخش دولتی را شاهد هستیم که این، روی کار بخش خصوصی تاثیر گذاشته است. بخش خصوصی نیز به هر حال با مدیریت و هدایت دولت وارد سرمایه گذاری می شود و مجوزهای خود را از دولت دریافت می‌کند. وقتی در ادامه این هدایت های دولتی بخش خصوصی با عدم موفقیت روبرو می گردد، تبدیل به قشر ناراضی و مطالبه گر از دولت می شود. تعداد زیادی از همکاران ما در صنعت قفس، با هدایت شیلات در دریا سرمایه گذاری کردند ولی بعدها ادارات دیگر آمدند و برای آن ها مزاحمت درست کردند و شیلات هم نتوانست از آنان حمایت کند. «این یعنی ضعف مفرط حکمرانی».
ارگان های مختلفی مانند سازمان شیلات، سازمان دامپزشکی، سازمان آب، سازمان امور اراضی، صندوق بیمه، شرکت پشتیبانی امور دام، بانک کشاورزی و موسسه تحقیقات شیلات با تولید و تجارت محصولات شیلاتی مرتبط هستند در صورتی که بین این سازمانها، نظام
حکمرانی خوبی برقرار شده و آمارها شفاف سازی شوند، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. ایجاد سامانه های جمع آوری و ثبت اطلاعات، و وجود یک نظام آماری شفاف و مطمئن، هم برای تولید کننده و هم برای دولت و حتی برای سرمایه گذار، می تواند در تدوین برنامه های بلندمدت کمک می کند.

 عدم شفافیت آمار و اطلاعات

عدم شفافیت اطلاعات و آمار و فقدان نظام آماری قابل اتکا و کار آمد ضعف بزرگی است که با آن مواجه هستیم.
بدون اغراق و با قطعیت می توانم اعلام کنم که ما هیچ اطلاع دقیقی از میزان صید و تولیدات آبزی پروری نداریم. تنها آمار صادرات، به دلیل وجود اظهار نامه های گمرکی کاملا مشخص است که آن هم به دلیل شرایط و قوانین سایر کشورهاست که اطلاعاتی مانند نوع، وزن و سایز گونه را به صورت دقیق طلب می کنند. اما جایی که به حوزه تولید و بازار داخلی مربوط می شود، آمارها و اطلاعات در هاله‌ای از ابهام فرو می روند.
در طی چند ماه گذشته تولید قزل‌آلا کاهش پیدا کرده و قیمت ها بالا رفته بود که این باعث انگیزش تولیدکنندگان برای پرورش ماهی قزل آلا شده بود ولی در ادامه، اخیرا متوجه شدم که همکاران ما در اتحادیه ماهیان سردابی به دولت نامه نوشتند و درخواست خرید تضمینی کردند! این به دلیل عدم وجود اطلاعات و نداشتن استراتژی مبتنی بر آمار اتفاق افتاده است. اگر آمار ذخیره سازی ما مشخص باشد، ما بتوانیم کد رهگیری داشته باشیم و محصولات را رهگیری کنیم، میزان مصرف و موجودی استان‌ها را بدانیم و در صورت نیاز محصول را به استانهای دیگر ارسال کنیم، در بخش‌هایی دست به تبلیغ و ترویج بزنیم و بازار خود را به شهرهای بزرگ مانند تهران، شیراز و اصفهان متکی نکنیم، بسیاری از این مشکلات به وجود نخواهند آمد. این ها همه و همه به دلیل عدم وجود آمار است.
این آمار و اطلاعات درست و کارآمد است که امکان برنامه ریزی صحیح را به وجود می آورد. ما در دولت پیش و دولت فعلی، بارها و بارها در این باره جلساتی را برگزار کردیم. بارها و بارها تاکید کرده ایم که سامانه ها به ویژه در بخش خاویاری و تون ماهیان برای ما اهمیت بسزایی دارد. برای ما بسیار اهمیت دارد زمانی که سازمان شیلات به یک محصول مانند خاویار، گواهی سایتس می دهد آن محصول قابلیت ردیابی داشته باشد. به این معنی که در مورد محصول خاویار، مولد آن که ریشه پرورشی داشته است، مشخص باشد. در کدام مرکز پرورش پیدا کرده است و در کدام واحد فرآوری بسته بندی شده است. و اینکه این فرایند ها در چه تاریخی و با مسئولیت چه کسی انجام شده اند؟
وقتی گونه‌هایی مانند ماهیان خاویاری در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرند، صید دریایی آن ممنوع می شود. خاویاری که در دنیا مصرف می شود حتماً باید گواهی سایتس داشته باشد که نشان دهد این صید دریایی نیست و گونه پرورشی است.
در حال حاضر تمام این مراحل به صورت دستی انجام می شود و سازمان شیلات تحت فشار خود ما، این گواهی ها را صادر می کند. ولی همچنان مشکلات و ایراداتی وجود دارد و ما در این زمینه دچار اشکالاتی نیز شده و حتی اعتبار ما زیر سوال رفته است که ما به هر شکلی مشکل را حل کرده ایم ولی این مهم باید در نظر گرفته شود که در صورت ممنوع شدن صادرات خاویار ما، کل صنعت ماهیان خاویاری ما با سرمایه گذاری های هنگفتی که در آن انجام شده است، دچار بحران می شود و تمام اینها به دلیل عدم وجود کد رهگیری
و تعلل در راه اندازی سامانه طراحی شده اتفاق می‌افتد. در حال حاضر برای ایجاد این سامانه به پیشنهاد خود سازمان شیلات و پیگیری‌های ما اقداماتی انجام شده ولی در مقابل اجرایی شدن آن مقاومت وجود دارد.
این مشکل در مورد تون ماهیان نیز وجود دارد. ادعا می شود که ما ۲۰۰ هزار تن صید تون ماهیان داریم ولی ما این مقدار را در بازار نمی بینیم. یکی از بزرگترین مخالفان ما برای سامانه¬مند کردن این بحث، خود سازمان شیلات است که در برابر شفاف‌سازی ها مقاومت می کند. ما احتمال می دهیم آمارها از ابتدا ایراد داشته است و با سیستمی شدن آمار و اطلاعات خیلی از مسائل مشخص شود.

صندوق سرمایه گذاری، محل تامین نقدینگی بخش تولید

نبود صندوق سرمایه گذاری مشکل مهم دیگر صنعت است. کمبود نقدینگی در تمام بخش‌های صنعت وجود دارد. ما در بخش تولید از ۳ یا ۴ بخش نقدینگی وارد چرخه تولید می کنیم. تولید کننده بچه ماهی یا میگو، تولید کننده خوراک آبزیان، پرورش دهنده آبزی، و واحد فرآوری و بسته بندی، هر کدام به طور جداگانه برای تامین نقدینگی خود از بانک وام دریافت، یا از بازار سرمایه تامین می کنند و بهره آن را روی قیمت تولید خود می کشند.
در واقع برای یک محصول چهار بار وام گرفته می شود و چهار بار بهره پرداخت می شود. اگر این تولید از طریق زنجیره انجام شود و این نقدینگی از طریق یک صندوق، به مقدار کافی در زمان مناسب و با شرایط مدیریت شده در اختیار صنعت قرار گیرد، می تواند قیمت تمام شده را بشدت کاهش دهد.

عدم اتحاد و ضعف تمایل بخش خصوصی به کار جمعی

عدم تمایل بخش خصوصی به کار جمعی مشکلی است که بیشتر به بخش خصوصی باز می گردد ولی دولت می تواند با هدایت صحیح، در این مورد نقش آفرین باشد. نداشتن انسجام و عدم تمایل به کار جمعی، چه برای برند سازی و حضور یکپارچه در بازار جهانی، و چه برای فعالیتهای مرتبط با کاهش قیمت تمام شده به ضرر صنف است. دولت در این بخش باید سیاستگذاری کلان خود را اصلاح کرده و حمایت های خود را به سمت زنجیره ها سوق دهد».
 اقدامات خوب دولت باید تداوم داشته باشد
ممکن است سوال شود با همه این مواردی که گفته شد آیا دولت در حمایت از بخش تولید و تجارت آبزیان نقش مثبتی هم داشته است؟ حقیقتا نباید سیاه‌نمایی کرد و اقدامات حمایتی دولت از صنعت آبزیان کشور را نادیده گرفت اما در عین حال واقعیت این است که اقدامات مثبت دولت در سال های اخیر کم فروغ شده است. در گذشته اقدامات موثری صورت گرفته؛ سرمایه گذاری در زیرساخت ها، تخصیص منابع ارزان قیمت تسهیلاتی و اعزام نیروها برای آموزش به خارج از کشور و دعوت از کارشناسان خارجی خبره از اقداماتی بوده در قبل انجام شد اما این سال ها به فراموشی سپرده شده است.
در سال های اخیر یکی از کارهای خوب دولت آزادسازی قیمت هاست و همین که قیمت ها را به سمت تک نرخی شدن یا عدم وابستگی به نرخ ارز دولتی در صنعت ما سوق دادند، حرکت بسیار خوبی بود. ما با دلار نرخ دولتی، سال های سال نیازمند واردات تخم چشم زده ماهی بودیم و تولید داخلی بچه ماهی و تخم چشم زده ما، رشد و ارتقا پیدا نکرده بود. چرا که با وجود نرخ ارز پایین، واردات توجیه اقتصادی داشت. بعد از آزادسازی این قیمت ها، واردات تخم چشم زده همچنان ادامه داشت، ولی برای تولید کننده و پرورش دهنده این
حق انتخاب وجود داشت که در صورت تمایل از تخم چشم زده خارجی با راندمان بالاتر و قیمت بالاتر استفاده کنند و یا از بچه ماهی داخلی استفاده کنند. بنابراین امروز تولید کننده داخلی نیز به نوعی قدرت و قوت گرفته و امکان رقابت او با رقبای خارجی ایجاد شده است.
همینطور ما در تامین غذا نیز، به واردات غذای آبزیان وابستگی داشتیم که با محدودیت ارز دولتی، تولید داخلی ما در این زمینه رشد پیدا کرد. امیدواریم کیفیت هم از قبل بهتر شود چرا که در حال حاضر، تولیدکنندگان داخلی خوراک آبزیان، بیشتر می‌توانند تولیدات خود را بفروشند و تولید برای شان اقتصادی تر شده است. در عین حال این امکان وجود دارد که با نرخ آزاد، غذا هم وارد شود و رانت به وارد کننده غذا حذف شود و این پرورش دهنده است که حق انتخاب دارد».

افزایش اعتماد متقابل

اتفاق خوب دیگر این است که اعتماد نسبی به بخش خصوصی بیشتر شده است. حداقل ما در رابطه با تشکل خودمان این را کاملا احساس می کنیم. به خصوص در سازمان های دامپزشکی، توسعه تجارت، گمرک، و سایر ارگانهایی که به نحوی در تصمیمات دخیل هستند. خوشبختانه ما نیز تلاش کردیم با کار کارشناسی و درخواست های منطقی و مطلوب و همچنین اقناع کردن آنها، کار را پیش ببریم که این به نظر من، اعتماد به بخش خصوصی را به ویژه در سازمان دامپزشکی بیشتر و بهتر کرده است.
در جهت تسهیل گری در حوزه قوانین و مقررات و ضوابط نیز اقداماتی شده است. وقتی که ما به عنوان بخش خصوصی درخواست خود را مطرح می¬کنیم به درخواست های ما توجه می شود. چرا که پیش از این، تصور میشد که بخش خصوصی ممکن است بخواهد با عدم رعایت بهداشت، سود بیشتری را نصیب خود کند، در حالی که چنین چیزی واقعیت نداشت.
با درخواست های منطقی که در حوزه مجوزها داشتیم، به خصوص دفتر قرنطینه سازمان دامپزشکی، در یکی دو سال اخیر به ما کمک بسیاری کرده و به گفته بسیاری از دوستان، زجری که در مراحل مختلف ارتباط با سازمان دامپزشکی می کشیدند کاملا از بین رفته و سازمان دامپزشکی برای ما تبدیل به یک شاهراه شده است که رفت و آمد در آن مثل قبل آزاردهنده نیست. این بسیار ارزشمند است و ما امیدواریم که در دولت جدید ساختاری که ایجاد شده حفظ شود.
ساختار سازمان شیلات نیز در حوزه های مرتبط با صنعت آبزیان بسیار با اهمیت است. ساختار سازمان شیلات، اخیرا به شکلی شده بود که سایر بخش‌های حاکمیتی در آن دخالت می کردند. ولی در حال حاضر با انتخاب بسیار خوبی که انجام شده، فردی از بدنه خود سازمان شیلات ریاست این سازمان را بر عهده گرفته است که دیدگاه خیلی روشنی در این جهت دارند و در جهت بازگشت اقتدار سازمان شیلات عمل می کنند. متولی فعالین بخش شیلاتی، سازمان شیلات است. اگر افراد یا ارگان های دیگری در کار این بخش دخالت کنند، به این معنی است که متولی کار خود را به خوبی انجام نمی دهد.

هر تولیدی قابل حمایت نیست

با صراحت تمام معتقدم حمایت های بدون برنامه از تولید را باید به باد انتقاد گرفت. حمایت از تولید کننده و صادر کننده خیلی خوب است. خود ما به عنوان اتحادیه حتماً مدافع این حمایت هستیم ولی هرتولیدی و هر تولیدکننده‌ای قابل حمایت نیست. بدون شک تولیدکننده‌ای که راندمان ها را رعایت و اصول را حفظ می کند و دارایی ها را بر باد نمی دهد باید حمایت شود. به نظر من “مطلق حمایت از تولید” به هیچ وجه قابل دفاع نیست.
حمایت بدون برنامه و بدون جهت از تولید، نه تنها مطلوب نیست بلکه می‌تواند باعث تشویق تولید کننده های غیر کارآمد و تنبیه تولیدکننده‌های کارآمد شود».
باید به یاد بیاوریم در جریان بخشودگی سود و جرائم صنعت میگو که کار بسیار خوبی بود و اگر این اقدام انجام نمی‌شد، قطعا ما موفق به رسیدن به تولید ۶۰ هزارتنی میگو نمی شدیم می شد بهتر عمل کرد. در مقطعی، بخش عمده‌ای از بدهی پرورش دهندگان به دلیل زیان های انباشته صفر شد و دولت پرداخت این زیان به بانکها را بر عهده گرفت. اما در این میان پرورش دهندگانی نیز بودند که با وجود متضرر شدن، بدهی خود را به بانک ها پرداخت کرده بودند.
در اینجا با بخشودگی بدهی انباشته، افراد خوش حساب و کسانی که با وجود سختی ها و مشقات بدهی خود را پرداخته بودند، عملاً جریمه شدند و این باعث تشویق تولیدکنندگان به نپرداختن قسط بانک خود شد. شاید سیاست درست در اینجا بازگرداندن اقساط پرداختی تولیدکنندگان خوش حساب در کنار بخشودگی بدهی انباشته بود.»